Στο πλαίσιο της Προγραμματικής Σύμβασης μεταξύ της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας και του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας στο πλαίσιο της Συμφωνίας Συμβιβασμού μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας και της εταιρείας Siemens, εκτελέστηκε ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο «Ιστορικές και αρχαιολογικές μαρτυρίες για το υδάτινο περιβάλλον και τη διαχείριση υδάτινων πόρων στην Κρήτη της βενετικής και της οθωμανικής περιόδου, με έμφαση στην περιοχή του Ηρακλείου».

Στην αφίσα θα παρουσιαστεί η ηλεκτρονική βάση δεδομένων waterincrete.ims.forth.gr, η οποία συγκροτήθηκε στο πλαίσιο του προγράμματος. Στη βάση, η οποία περιλαμβάνει περισσότερες από 1.000 εγγραφές, αποδελτιώθηκαν ιστορικές και αρχαιολογικές μαρτυρίες σχετικά με το υδάτινο περιβάλλον και τη διαχείριση υδάτινων πόρων στην Κρήτη της βενετικής και της οθωμανικής περιόδου. Τα δεδομένα της βάσης προέρχονται από την αποδελτίωση: α) περιηγητικών κειμένων της βενετικής και της οθωμανικής περιόδου, β) εκδεδομένων και ανέκδοτων αρχειακών πηγών της βενετικής και της οθωμανικής περιόδου (ενδεικτικά, νοταριακά κατάστιχα της βενετικής περιόδου· αποφάσεις, διατάγματα και εκθέσεις βενετών αξιωματούχων· οθωμανικοί ιεροδικαστικοί κώδικες Ηρακλείου· αρχειακές πηγές από γαλλικά αρχεία και το Başbakanlık Osmanlı Arşivi της Κωνσταντινούπολης), γ) δευτερεύουσας βιβλιογραφίας.

Στην αφίσα θα παρουσιαστούν επίσης συνοπτικά τα ιστορικά πορίσματα του προγράμματος, όπως οι συνέχειες που εντοπίζονται στη μέριμνα των βενετικών και των οθωμανικών κρατικών αρχών για την εξασφάλιση τρεχούμενου νερού στις πόλεις της Κρήτης, η σύνδεση των δημόσιων έργων υδροδότησης με τις αξίες της φιλανθρωπίας και της ευσέβειας, καθώς και με την ενίσχυση του κοινωνικού κύρους των ευεργετών, αλλά και η ταξικότητα και τοπικότητα που διέκρινε την πρόσβαση στο νερό, καθώς αυτή ήταν ευκολότερη για τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα έναντι των πιο αδύναμων, ενώ τα μεγάλα έργα με αντικείμενο το νερό αφορούσαν πρωτίστως την τροφοδοσία των πόλεων έναντι της αγροτικής ενδοχώρας.

Στο πλαίσιο της Προγραμματικής Σύμβασης μεταξύ της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας και του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας στο πλαίσιο της Συμφωνίας Συμβιβασμού μεταξύ της Ελληνικής Δημοκρατίας και της εταιρείας Siemens, εκτελέστηκε ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο «Κοινωνικές παράμετροι και επιπτώσεις του φαινομένου της ασθένειας: μια ιστορική προσέγγιση», το οποίο εστίασε στην περίπτωση της Κρήτης των οθωμανικών χρόνων.

Στην αφίσα θα παρουσιαστούν συνοπτικά το περιεχόμενο και τα βασικά προϊόντα και πορίσματα του προγράμματος. Αυτά περιλαμβάνουν: 1) ηλεκτρονική βάση δεδομένων (http://healthincrete.ims.forth.gr) με περίπου 840 εγγραφές, που καλύπτουν τέσσερις θεματικούς άξονες: α) καταγραφή ασθενειών που έπληξαν τον πληθυσμό του Ηρακλείου και ευρύτερα της Κρήτης κατά την οθωμανική περίοδο, β) κοινωνική στάση απέναντι στην ασθένεια, γ) φορείς ιατρικών υπηρεσιών, δ) κρατική πολιτική στο πεδίο της υγείας, και 2) συνθετικές επιστημονικές μελέτες για επιμέρους όψεις του φαινομένου της ασθένειας και των υπηρεσιών υγείας και, πιο συγκεκριμένα, για α) τη στάση των ανθρώπων, ατομικά και συλλογικά, απέναντι στην ασθένεια και το θάνατο, όπως προκύπτει από οθωμανικές αρχειακές και επιγραφικές πηγές, β) το νομικό αποτύπωμα των εγχειρήσεων κήλης που εκτελούνταν κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα ως μια μορφή «εξοθωμανισμού» της ιατρικής θεραπείας, και γ) την προσέγγιση με τα μεθοδολογικά εργαλεία της ιστορίας των συναισθημάτων, των αυτοψιών που διενεργούνταν σε περιπτώσεις θανάτων και τραυματισμών.

Από τη συγκέντρωση και την επεξεργασία ιστορικών μαρτυριών προκύπτει, από τη μια, η πάγια έγνοια του πληθυσμού της Κρήτης και των τοπικών αρχών για ζητήματα υγείας, έγνοια που γίνεται συστηματικότερη και αποτελεσματικότερη κατά τον 19ο αιώνα, και, από την άλλη, τα υπαρκτά όρια αυτής της έγνοιας στο επίπεδο και των επιστημονικών γνώσεων και των αντιλήψεων και νοοτροπιών, αλλά και της οργάνωσης των θεσμών.

STORM is a Research and Innovation project funded under the European Union’s HORIZON 2020 programme and executed by a consortium of 22 partners from 7 countries (Austria, Germany, Greece, UK, Italy, Portugal and Turkey). STORM aims at defining, developing and evaluating a technological integrated framework providing eco-innovative, cost-effective and collaborative methodologies, techniques, and services to improve the safeguard, maintenance and conservation of Cultural Heritage sites, in order to mitigate the effect of frequent and intense climate phenomena and natural hazards and reduce the consequences once the disaster has occurred. Results of STORM will be tested in relevant case studies in five different countries: Italy (Baths of Diocletian, Rome), Greece (Historical Centre of Rethymno, Crete), UK (Mellor Heritage site, Manchester), Portugal (Roman Ruins of Tróia) and Turkey (Ephesus, Anatolia). The GeoSat ReSeArch Lab of the Institute of Mediterranean Studies of the Foundation for Research and Technology (IMS-FORTH), is a key technical partner supporting the Rethymno pilot site in cooperation with the Ephorate of Antiquities of Rethymnon.

Αρχειακές Συλλογές Παρασταστικών Τεχνών στο ΙΜΣ

Συλλογή Πηγές της Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρου από το 19ο Αιώνα ως τις Αρχές τις 20ού.

Το ερευνητικό πρόγραμμα της Ιστορίας του Νεοελληνικού θεάτρου αποβλέπει στην τεκμηρίωση της δραστηριότητας των Ελλήνων καλλιτεχνών της σκηνής στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου, κατά το 19ο και στις αρχές του 20ούαιώνα. Οι μαρτυρίες για την αδιάκοπη παρουσία ελληνικών θιάσων στα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, της Αιγύπτου, της Κύπρου, των Βαλκανικών χωρών και της Ρωσίας, στα χρόνια αυτά, συλλέγονται κυρίως από τις ελληνικές και ξενόγλωσσες εφημερίδες της περιοχής. Συγκεκριμένα, έχουν αποδελτιωθεί περίπου 3.500 ετήσιοι τόμοι εφημερίδων σε 300.000 περίπου δελτία και έχουν φωτογραφηθεί και ταξινομηθεί σε 253 ντοσιέ πάνω από 15.000 άρθρα.

Συλλογή Θεατρικών έργων από το 19ο Αιώνα ως τον Όψιμο 20ό

Πρόκειται για ένα αρχείο <1.318> θεατρικών έργων του 19ου και του 20ού αιώνα, από την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους μέχρι και τη μεταπολεμική εποχή. Στον ίδιο συγκεντρωτικό αριθμό συγκαταλέγονται 500 ψηφιοποιημένα θεατρικά έργα που δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά και εφημερίδες του 19ου αιώνα.

Αρχείο Αναβίωσης Αρχαίου Θεάτρου στα Νεότερα Χρόνια

Προϊόν της παραπάνω εργασίας αποτελεί η διαμόρφωση ενός ηλεκτρονικού αρχείου παραστάσεων αρχαίου δράματος στους νεότερους χρόνους, που καλύπτει το χρονικό διάστημα από το 1817 μέχρι τις μέρες μας. Έχει αποδελτιωθεί μέρος του αθηναϊκού Τύπου καθώς και ένας σημαντικός αριθμός προγραμμάτων, λευκωμάτων, προσωπικών ημερολογίων καλλιτεχνών της σκηνής και τόμων αφιερωμένων στην αναβίωση του αρχαίου θεάτρου.

Αρχείο Λαϊκού Θεάτρου Σκιών

Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα πλούσιο, σπάνιο και δυσεύρετο υλικό χειρόγραφων τετραδίων του Αιγιώτη Καραγκιοζοπαίχτη Βασίλειου Ανδρικόπουλου. Η συλλογή περιλαμβάνει 150 έργα Καραγκιόζη με πλούσια εικονογράφηση από το χέρι του καλλιτέχνη. Τα σενάρια του Βασίλαρου αποτυπώνουν τη νοσταλγία μιας προφορικής τέχνης που έχει ανεπιστρεπτί χαθεί.

Αρχείο Θεατρικών Προγραμμάτων και Αφισών Θεατρικών Παραστάσεων

Η συλλογή συγκεντρώνει Θεατρικά Προγράμματα και Αφίσες Θεατρικών Παραστάσεων του όψιμου 20ού αιώνα (από τη δεκαετία του 1970) μέχρι και την πρώτη δεκαετία του 21ου. Αποτελεί σημαντικό υλικό τεκμηρίωσης, καθώς τα θεατρικά προγράμματα περιλαμβάνουν εκτός από τους συντελεστές, πολλές φορές και το κείμενο της παράστασης, αλλά και πλούσιο εικονογραφικό υλικό. Οι θεατρικές αφίσες, μικρή αλλά πολύτιμη συλλογή του Αρχείου, αποτυπώνει τις διαδικασίες διάχυσης των θιάσων, της εφήμερης και άϋλης τέχνης τους. Μια από τις σημαντικές ιδιωτικές συλλογές που βρίσκεται στη διαδικασία της πρόσκτησης στο Πρόγραμμα Θεατρολογίας του ΙΜΣ είναι η Συλλογή των Θεατρικών Προγραμμάτων ενός από τους σημαντικότερους θεατρικούς κριτικούς του όψιμου εικοστού αιώνα, του Θόδωρου Κρητικού.

The European Research Council (ERC) Starting Grant 2016 project entitled “Seafaring Lives in Transition. Mediterranean Maritime Labour and Shipping during Globalization, 1850s-1920s” (SeaLiT), is directed by Dr. Apostolos Delis (IMS/FORTH) in partnership with the Universities of Barcelona, Genoa and Aix-Marseilles and will last from 2017 to 2021. The project explores the transition from sail to steam navigation and the effects of this technological innovation on seafaring populations in the Mediterranean and the Black Sea, between the 1850s and the 1920s, whose lives were drastically changed by the advent of the steam. The project addresses the changes through the actors, seafarers, ship-owners and their families, focusing on the adjustment of seafaring lives to a novel socio-economic reality. It investigates the maritime Labour market, the evolving relations among shipowner, captain, crew and their local societies, life on board and ashore, as well as the development of new business strategies, trade routes and navigation patterns. In the project in total participate 15 researchers from Italy, France, Spain, Ukraine and Greece, among them experts in maritime history as well as young post doc scholars, whereas five Ph.D. dissertations will be carried out in the Universities of Barcelona, Genoa and Crete. Last but not least, the Centre for Cultural Informatics (CCI) of the Institute of Computer Science (ICS/FORTH) is engaged for the development and management of information systems of the project.

Η παραγωγή ελαιολάδου αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές δραστηριότητες στη ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου με την ετήσια παραγωγή να ξεπερνά τους 2.600x103 τόνους, και την Ελλάδα να κατέχει την τρίτη θέση παγκοσμίως μετά την Ισπανία και την Ιταλία. Οι ευεργετικές ιδιότητες του ελαιολάδου στην ανθρώπινη υγεία είναι γνωστές από την αρχαιότητα. Ωστόσο οι τεχνικές παραγωγής του μπορούν να προκαλέσουν σημαντικά περιβαλλοντικά προβλήματα επειδή κατά την κατεργασία του ελαιοκάρπου, παράλληλα με το ελαιόλαδο, παράγεται και μία σειρά παραπροϊόντων όπως ο ελαιοπυρήνας, τα ελαιόφυλλα και μια σημαντική σε όγκο και οργανικό φορτίο ποσότητα υγρών αποβλήτων. Με δεδομένο ότι ελάχιστα έχει διαφοροποιηθεί ο τρόπος επεξεργασίας και διάθεσης των αποβλήτων και της συνεχιζόμενης επιβάρυνσης και υποβάθμισης του περιβάλλοντος στις περιοχές διάθεσης, όχι μόνο στην Κρήτη, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, επιστημονικές ομάδες από το Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας, το Πολυτεχνείο Κρήτης, το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών - ΙΤΕ, το Ινστιτούτο CERSAA της Ιταλίας αλλά και το Ινστιτούτο CEBAS της Ισπανίας, υλοποίησαν μια σειρά δράσεων στα πλαίσια του έργου PROSODOL, προκειμένου να προσδιοριστούν οι επιπτώσεις της διάθεσης αποβλήτων ελαιοτριβείων σε εδαφικούς αποδέκτες και να αναπτυχθούν τεχνολογίες βελτίωσης, αποκατάστασης και προστασίας των φυσικοχημικών ιδιοτήτων των εδαφών. Βασικοί στόχοι του έργου αποτέλεσαν η ανάπτυξη και ευρεία διάχυση καινοτόμων, περιβαλλοντικά φιλικών και χαμηλού κόστους τεχνολογιών προστασίας του εδάφους και των υδάτων από τη ρύπανση που προκαλείται από τη διάθεση αποβλήτων ελαιοτριβείων, η δημιουργία μιας ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης πληροφοριών και δεδομένων, με σκοπό την καταγραφή και αξιολόγηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από τη διάθεση των αποβλήτων ελαιοτριβείων στη Μεσόγειο, καθώς και ο σχεδιασμός, η εφαρμογή και η υποστήριξη ενός συστήματος παρακολούθησης και αξιολόγησης της ποιότητας των εδαφών και των υδάτων που επηρεάζονται άμεσα ή έμμεσα από δραστηριότητες των ελαιοτριβείων. Το ΙΜΣ-ΙΤΕ συγκεκριμένα, ανέπτυξε ειδικά εργαλεία για την παρακολούθηση των χώρων διάθεσης των αποβλήτων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από παραγωγούς, επιστήμονες, τοπικές και περιφερειακές αρχές. Το συγκεκριμένο έργο LIFE PROSODOL, βραβεύτηκε ως ένα από τα καλύτερα έργα της Ευρώπης για το έτος 2014.

Σε μια παράλληλη κατεύθυνση, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα την καλλιέργεια του κελυφωτού φυστικιού, ένα άλλο φιλόδοξο πρόγραμμα προβλέπει στην ανάπτυξη ολοκληρωμένης στρατηγικής για την αειφόρο διαχείριση των εντατικά καλλιεργούμενων περιοχών της Μεσογείου. Το έργο AgroStrat επικεντρώνεται στην εκμετάλλευση και αξιοποίηση των αποβλήτων της φυστικιάς, τα οποία συνήθως διατίθενται χωρίς προηγούμενο έλεγχο σε εδάφη ή καλλιέργειες, στην αξιολόγηση της ποιότητας του εδάφους, την παρακολούθηση της υποβάθμισής του και την αξιολόγηση του κινδύνου ερημοποίησης σε περιοχές όπου καλλιεργούνται φυστικιές και διατίθενται απόβλητα. Το ΙΜΣ-ΙΤΕ, στα πλαίσια του έργου, ανέπτυξε ένα σύστημα παρακολούθησης των εντατικά καλλιεργούμενων εδαφών, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα την καλλιέργεια του κελυφωτού φυστικιού, το οποίο θα συνεισφέρει στη αειφόρο διαχείριση των εντατικά καλλιεργούμενων περιοχών της Μεσογείου. Η αρχιτεκτονική του συστήματος επιτρέπει σε ιδιώτες - παραγωγούς, μέσω ενός λογισμικού παρακολούθησης, την διαχείριση και παρακολούθηση των καλλιεργειών τους αλλά και των διακυμάνσεων της ποιότητας των εδαφών, καθώς και την ανταλλαγή πληροφορίας με ένα Κέντρο Παρακολούθησης και Διαχείρισης, μέσω του οποίου οι τοπικές, περιφερειακές αλλά και κυβερνητικές αρχές έχουν την δυνατότητα τόσο να συλλέγουν δεδομένα όσο και να παρέχουν στους ενδιαφερόμενους επικαιροποιημένες πληροφορίες και οδηγίες σχετικά με ασφαλείς πρακτικές για την αειφόρο καλλιέργεια της φυστικιάς.

Οι πολυάριθμες ρωσικές εικόνες και λειτουργικά σκεύη που φυλάσσονται σε μοναστήρια, εκκλησίες και μουσεία στην Ελλάδα συνιστούν σημαντικό, αλλά άγνωστο τεκμήριο τόσο για την ιστορία της θρησκευτικής τέχνης της πρώιμης νεότερης εποχής, όσο και για την εξέλιξη των πολιτιστικών επαφών και πολιτικών σχέσεων της Ρωσίας με τα Βαλκάνια και την Ανατολική Μεσόγειο από τα μέσα του 16ου έως τις αρχές του 20ου αιώνα. Η διάδοση και η υποδοχή τους από τις ελληνικές κοινότητες και τα εκκλησιαστικά κέντρα των Βαλκανίων και της Ανατολικής Μεσογείου αποτελεί ένα ιδιαίτερο φαινόμενο πολιτισμικής μεταφοράς. Η προσέγγιση αυτών των έργων από αυτή την θεωρητική οπτική εστιάζεται στην κίνηση των εικόνων και τον ενοφθαλμισμό τους σε ένα καινούριο εθνοθρησκευτικό πολιτισμικό πλαίσιο. Βασικά ζητούμενα αποτελούν αφενός η ανασύνθεση των διαύλων της μεταφοράς μέσα από τον εντοπισμό των αντικειμένων και των φορέων (ενδιάμεσων) της, και αφετέρου η μελέτη των παραμέτρων (αισθητικών, ιδεολογικοπολιτικών και κοινωνικών) που διαμορφώνουν το πλαίσιο υποδοχής των εικόνων σε ένα ευρύ και ανομοιογενές κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον. Η συστηματική μελέτη των ρωσικών εικόνων στην Ελλάδα ξεκίνησε στα πλαίσια ενός ερευνητικού προγράμματος που υλοποιήθηκε του Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (Ρέθυμνο) το 2012-2015. Το πρόγραμμα υλοποιήθηκε σε συνεργασία με το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο και με το Ινστιτούτο Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ -ΙΤΕ.

Η ΕΚΘΕΣΗ

Το αφιερωματικό Έτος 2016 Ρωσία – Ελλάδα αποτέλεσε την αφορμή για το Μουσείο Μπενάκη σε συνεργασία με το ΙΜΣ-ΙΤΕ να προβούν στην διοργάνωση της έκθεσης «Ρωσική θρησκευτική τέχνη στην Ελλάδα: Οι μαρτυρίες μιας μακράς επικοινωνίας (16ος-19ος αιώνας)» που θα παρουσιαστεί στο Μουσείο Μπενάκη (Δεκέμβριος 2017 / Φεβρουάριος 2018). Στην έκθεση για πρώτη φόρα θα συγκεντρωθούν έργα ρωσικής εκκλησιαστικής τέχνης του 16ου-19ου αι. από ελληνικά μοναστήρια, εκκλησίες και μουσεία με στόχο να αναδειχθεί η ιστορική διάσταση της αδιάλυτης μεταφοράς και υποδοχής τους στην Ελλάδα.

Στην επιτοίχια παρουσίαση αναπτύσσεται η μεθοδολογία και τα αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος «Ανασυνθέτοντας τη δυναμική των πρωτοβυζαντινών oικισμών της Κρήτης: παλαιά προβλήματα - νέες ερμηνείες μέσω μιας διεπιστημονικής προσέγγισης». Μέσω μιας διεπιστημονικής μεθόδου που συνδυάζει την προσεκτική ανάγνωση των ιστορικών και αρχαιολογικών μαρτυρίων με τη χωρική ανάλυση που προσφέρει η εφαρμογή των νέων τεχνολογιών στην αρχαιολογική έρευνα (δορυφορική τηλεπισκόπηση και ανάλυση αεροφωτογραφιών), το πρόγραμμα προσπάθησε να φωτίσει τις εξελίξεις στους οικισμούς της Κρήτης κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο (4ος αι. – πρώιμος 9ος αι.). Στόχος ήταν η ανασύνθεση του δικτύου των κρητικών πόλεων και των επικρατειών τους, καθώς και η κατανόηση των διαφορετικών τύπων οικισμών και η αλληλοεξάρτησή τους από χαρακτηριστικά της μικρο-γεωγραφίας τους και του φυσικού περιβάλλοντος.

Το ερευνητικό πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από τη Δράση «Αριστεία ΙΙ» της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας, με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο – ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ 2007-2013).