Η Έλενα Αναγνωστοπούλου, καθηγήτρια γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (ΙΜΣ) του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), επελέγη για χρηματοδότηση από το ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα χρηματοδότησης ERC Advanced Grant 2022. Οι συγκεκριμένες χρηματοδοτήσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας χορηγούνται σε καταξιωμένους Ερευνητές ανεξαρτήτως εθνικότητας, που έχουν να επιδείξουν σημαντικά επιστημονικά επιτεύγματα κατά την τελευταία δεκαετία.

Το διεπιστημονικό πρόγραμμα της Έλενας Αναγνωστοπούλου με τίτλο «Phylogenies probing Grammar. Exploring morphosyntax at different scales of language change (PhylProGramm)» είναι καινοτόμο και ρηξικέλευθο, τόσο στον σχεδιασμό του όσο και ως προς τις μεθόδους που θα αναπτύξει. Φιλοδοξεί να αποτελέσει καινοτόμο συμβολή στην αξιολόγηση των χαρακτηριστικών της μορφολογίας και της σύνταξης ως προς τις ιστορικές πληροφορίες που μπορούν να μας δώσουν, με τη χρήση ποσοτικών υπολογιστικών φυλογενετικών μεθόδων εμπνευσμένων από την εξελικτική βιολογία σε συνδυασμό με ποιοτική και σε βάθος γλωσσολογική έρευνα. Το πρόγραμμα θα αναπτύξει νέες υπολογιστικές μεθόδους για να αξιολογήσει τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά, τον τρόπο που λειτουργούν και αλληλεπιδρούν σε συγκεκριμένες ιστορικές και γεωγραφικές συνθήκες, και να καταδείξει ποια από αυτά αντιστέκονται στον δανεισμό και μεταβάλλονται αργά στο χρόνο, έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αξιόπιστα δέντρα ανακατασκευής/ επανασύνθεσης της γενεαλογικής ιστορίας των γλωσσών. Παράλληλα θα μελετηθούν τα χαρακτηριστικά που μεταφέρονται εύκολα από γλώσσα σε γλώσσα σε διαφορετικές συνθήκες γλωσσικής επαφής, καθώς και εκείνα που απηχούν καθολικές τάσεις μεταβολής της γλώσσας αλλά και τυχαίες ομοιότητες. Αυτού του είδους η αξιολόγηση χαρακτηριστικών δεν έχει επιχειρηθεί με συστηματικό τρόπο μέχρι σήμερα, επειδή πρόκειται για ένα ιδιαίτερα σύνθετο πλέγμα φαινομένων και σχέσεων, με αποτέλεσμα να υπάρχει πλήθος αντικρουόμενων απόψεων σχετικά με τη σταθερότητά τους, αλλά και σχετικά με το αν θα πρέπει αυτή να σχετικοποιηθεί ανάλογα με τις γλωσσικές οικογένειες και τις γεωγραφικές περιοχές του κόσμου.

Δέντρα λεξικών και μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών

Το διεπιστημονικό ερευνητικό πρόγραμμα θα υλοποιηθεί από διεπιστημονική ομάδα ερευνητών που συνδυάζουν τη θεωρητική, ιστορική, διαλεκτολογική και τυπολογική γλωσσολογία, με την εξελικτική βιολογία, τη βιοπληροφορική και την επιστήμη των υπολογιστών. Θα αξιολογήσει και θα ερμηνεύσει τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά σε τρία επίπεδα ανάλυσης: στο επίπεδο της μικροποικιλότητας (μελέτη των χαρακτηριστικών ελληνικών διαλέκτων σε επαφή με άλλες γλωσσικές ομάδες της Ινδο-Ευρωπαϊκής -Ρομανικές, Αλβανικά, Σλάβικες - καθώς και με τα Τουρκικά, μία μη Ινδο-Ευρωπαϊκή γλώσσα), στο επίπεδο της μεσοποικιλότητας (μελέτη των μακρο- και μεσο-χαρακτηριστικών της Ινδο-Ευρωπαϊκής και των χαρακτηριστικών των υποομάδων της) και στο επίπεδο της μακροποικιλότητας (μελέτη των μακρο-χαρακτηριστικών αντιπροσωπευτικού δείγματος γλωσσών από όλες τις οικογένειες και περιοχές του κόσμου). Η έρευνα θα συμπληρωθεί με μελέτες περίπτωσης που θα εξετάσουν σε ποιο βαθμό τα αποτελέσματα από την μελέτη των ελληνικών διαλέκτων και της Ινδο-Ευρωπαϊκής γλωσσικής οικογένειας μπορούν να γενικευθούν σε άλλες διαλεκτικές ομάδες και γλωσσικές οικογένειες. Το ίδιο ερώτημα θα διερευνηθεί και μέσα από την εφαρμογή και ανάπτυξη υπολογιστικών μεθόδων.

7000 γλώσσες περίπου και οι γλωσσικές τους οικογένειες

Οι χρηματοδοτήσεις ERC Advanced Grants είναι από τις πιο ανταγωνιστικές στην Ευρώπη και στοχεύουν στο να βοηθήσουν τους ερευνητές να εξερευνήσουν τις πιο καινοτόμες και φιλόδοξες ιδέες τους, διεξάγοντας πρωτοποριακή έρευνα σε όλους τους επιστημονικούς κλάδους. Οι επιχορηγήσεις αυτές δίδονται στο πλαίσιο του προγράμματος Έρευνας και Καινοτομίας της ΕΕ, «Horizon Europe». Σημειώνεται ότι το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας κατέχει τον μεγαλύτερο αριθμό χρηματοδοτούμενων έργων ERC στην Ελλάδα. Το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας είναι το μόνο Ινστιτούτο Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών στην Ελλάδα με 7 ERC χρηματοδοτούμενα προγράμματα.

Σύντομο Βιογραφικό

Η Έλενα Αναγνωστοπούλου είναι διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Salzburg (1994). Μετά από μεταδιδακτορική έρευνα στο Ινστιτούτο Γλωσσολογίας του ΜΙΤ (1997-1998) όπου και επέστρεψε το 2007 για να διδάξει ως επισκέπτρια καθηγήτρια, εξελέγη Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης το 1998, όπου υπηρετεί σήμερα ως Καθηγήτρια Γενικής Γλωσσολογίας. Από το 2019 είναι εκλεγμένο μέλος της Academia Europaea και από το 2023 είναι συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ του ΙΤΕ-ΙΜΣ. Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στη θεωρητική και συγκριτική σύνταξη, την τυπική γλωσσική τυπολογία, τη μορφολογία, με ιδιαίτερη έμφαση στη διεπαφή σύνταξης, μορφολογίας και λεξικού. Οι δημοσιεύσεις της έχουν διεθνή αναγνώριση και πολλές αναφορές. Έχει γράψει τη μονογραφία The Syntax of Ditransitives. Evidence from Clitics (Mouton de Gruyter 2003), σε συνεργασία τη μονογραφία External Arguments in Transitivity Alternations. A Layering Approach (Oxford University Press 2015). Έχει συνεπιμεληθεί την έκδοση συλλογικών τόμων και πρακτικών συνεδρίων και έχει δημοσιεύσει σε περιοδικά, συλλογικούς τόμους και πρακτικά συνεδρίων. Συνδιευθύνει τη σειρά Open Generative Syntax, Language Science Press, είναι μέλος της συντακτικής επιτροπής των περιοδικών Journal of Greek Linguistics, Linguistic Inquiry and Syntax, ήταν μέλος της οργανωτικής επιτροπής του διεθνούς θερινού σχολείου γλωσσολογίας CreteLing 2017-2019, 2022 και μέλος της επιστημονικής επιτροπής (panel member) του ERC Starting Grant SH4 (2017, 2019, 2021). Σε αναγνώριση των επιτευγμάτων της στην έρευνα και τη διδασκαλία, της απονεμήθηκε το 2013 το Friedrich Wilhelm Bessel Research Award από το Ίδρυμα Alexander von Humboldt και το 2022 το βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας «Στέλιου Πηχωρίδη» για το ακαδημαϊκό έτος 2021-2022 από το Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Τα τελευταία χρόνια έχει στραφεί προς την ιστορική γλωσσολογία καθώς και προς την διεπιστημονική φυλογενετική γλωσσική έρευνα. Ήταν international co-investigator στο ερευνητικό πρόγραμμα "Investigating variation and change: Case in Diachrony" (2017-2019) στο Πανεπιστήμιο Ulster. Έχει επίσης δημιουργήσει διεπιστημονική ερευνητική ομάδα γλωσσολόγων, εξελικτικών και υπολογιστικών βιολόγων ως ΕΥ δύο ερευνητικών προγραμμάτων για τη γλώσσα ως εξελίξιμο σύστημα, του προγράμματος "Using tools from Evolutionary Biology to reveal relationships among languages" (2019- Δεκέμβριος 2023) σε συνεργασία με τον Μανόλη Λαδουκάκη (Τμήμα Βιολογίας), που χρηματοδοτείται από το Πανεπιστημιο Κρήτης, και του προγράμματος «Μοντελοποιώντας τη γλωσσογένεση» που χρηματοδοτήθηκε από το ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ. (2019 – Ιούνιος 2023). Τον Μάιο του 2023 διοργάνωσε το workshop Computational Phylogenetics and language (Pre)history: Achievements, Challenges and Prospects.